” تو آنقدر به جهان عادت کرده‌ای که دیگر هیچ چیز برایت عجیب نیست”
این جمله سوفی، دخترک چهارده ساله کتاب “دنیای سوفی” به مادرش احتمالا می‌تواند خلاصه‌ای از تمام چیزی باشد که کتاب قصد آموختنش را دارد: فلسفه. بعید است فیلسوفی نپذیرد که غایت فلسفه پاسخ دادن به پرسش هایی است که پیش از این جواب آنها بدیهی شمرده شده است. همیشه فلاسفه دوست دارند تا دنیا را از نو بخوانند. از روز نخست. انگار که پیش از این کسی مناسبات دنیا را تببین نکرده باشد. انگار که جهان منتظر مانده باشد تا آنها از راه برسند و دنیا را به یک باره از نگاهی که پیش از این هیچ کس ندیده است ببینند. در یک کلام فلسفه به یک معنا همین چیزی است که سوفیِ تازه با فلسفه آشنا شده با لحن آمیخته به تمسخر به مادرش نسبت می‌دهد؛ فلسفه آشنایی‌زدایی از تمام چیزهایی است که از فرط آشنا بودن دیگر کنجکاوی برانگیز به نظر نمی‌رسند. همه چیزهایی که آنقدر هر روز دیده شده‌اند که دیگر به چشم نمی‌آیند. مناسباتی که آنقدر تکراری هستند که کسی به چرایی آنها فکر نمی‌کند. استدلال‌هایی که آنقدر مکرر از زبان های مختلف گفته شده‌اند که دیگر کسی به منطقشان شک نمی‌کند. بزرگترین حسن “دنیای سوفی” همین است: روایت فلسفه از مبدأ درست آن!
ادبیات در خدمت آموزش
از زمانی که رومیان در اواخر عصر هلنی انواع چهارگانه ادبی را تثبیت کردند تا همین امروز یک نوع خاص ادبی جایی در میانه راه ادبیات و رشته‌های دیگر سرگردان مانده است: ادبیات تعلیمی. ادبیات تعلیمی مطابق تعریف شناخته شده کتاب های ادبیات شامل کلیه آثار ادبی است که هدف از آنها یاد دادن چیزی باشد. هوراس، خطیب رومی، در مقام یکی از وضع‌کنندگان این نوع ادبی درباره‌اش اینطور می‌گفت: “ادبیاتی که درباره عاشقان بزرگ باشد نمایشی است. ادبیاتی که درباره عشق باشد غنایی است و ادبیاتی که به شما نشان دهد چطور عشق بورزید یا چطور دلی را نرم کنید تعلیمی”
اما در عمل همه چیزط اینقدرها هم ساده نماند. به زودی انواعی از ادبیات به میان آمدند که قصد آموزش علوم دیگر را داشتند. در ادبیات فارسی برای مثال “نصاب الصبیان” ابونصر فراهی کتابی بود که لغات دشوار زبان عربی به همراه چندین معادل فارسی برای آنها را به شعر درآورده بود. کتاب قرار بود در مکتبخانه‌ها برای کودکانی که تازه به مشق زبان عربی مشغول می‌شدند به کار رود تا زبان تازه را به کمک شعر ساده‌تر به خاطر بسپارند. و این سؤال همیشگی ادیبان بوده است. اثری که قصد آموزش علمی را دارد می‌تواند واقعا اثری ادبی باشد یا صرفا کتابی علمی است؟
اعاده حیثیت به فلسفه
تا جایی که به “دنیای سوفی” مربوط است یوستین گردر، معلم فلسفه نروژی، نویسنده کتاب تمام تلاشش را کرده است تا درست جایی در میانه این داستان بایستد. کتاب گردر سعی کرده است تعادلی دقیق میان یک داستان پرکشش و پرتعلیق و روایت تاریخ فلسفه برقرار کند. دور از انتظار نیست که این تعادل در موراد متعددی چندان هم برقرار نمانده است. در بیشتر قسمتهای کتاب بخشهای مربوط به آموزش فلسفه طولانی‌تر از آن هستند که به بخش داستانی آسیب نرسانند. در بخشهای پایانی، از جایی که خواننده به ماهیت سوفی به عنوان یک کاراکتر داستانی و هیلده به عنوان یک شخصیت حقیقی پی می‌برد و معمای این دوگانه عجیب که از ابتدای کتاب به خوبی برای ایجاد هیجان و کنجکاوی ایجاد شده است حل می‌شود تدریجا بخش داستانی غالب می‌شود و بخش فلسفی کمی گم می‌شود.
با این حال این ادعا چندان گزاف نیست که بخش داستانی در بیشتر طول کتاب آنقدر کشش دارد که بار بخش فلسفی را به دوش بکشد و خواننده‌ی “احتمالاً” کم سن و سالش را نگه دارد. گردر که خودش در آموزش فلسفه بیشتر با نوجوانها سر و کار داشته است با وام گرفتن چیزهایی از داستانهای کودکانه مانند “آلیس آنسوی آینه” و “قصه‌های برادران گریم” موفق شده است شادابی نوجوانانه داستان را حفظ کند.
اما قطعا عامل بیشترین موفقیت و محبوبیت کتاب “دنیای سوفی” در آن است که موفق شده است تاریخ فلسفه را نه به عنوان چیزی که پیش از این اتفاق افتاده و تمام شده که از قضا به عنوان چیزی که درباره مسائل همین امروز ما است روایت کند. گردر آموزش هر فیلسوف یا جریان فلسفی را با یک نامه که حاوی پرسشی از سوفی است آغاز می‌کند. پرسشی که ثابت می‌کند دغدغه آن فیلسوف هنوز هم در دنیای ما می‌تواند مهم باشد و به این ترتیب در کنار داستان دختر نوجوانی که نامه‌هایی مرموز دریافت می‌کند دست به کار روایت داستان مسأله‌های دختر نوجوانی می‌شود که فیلسوفان از پیش پاسخ داده‌اند.
این احتمالا مهم‌ترین دستاورد “دنیای سوفی” است: باز گرداندن فلسفه به ذهنهایی که آنقدر به دنیایی که می‌بینند عادت کرده‌اند که دیگر فلسفه سهمی رد زندگی‌شان ندارد. و این هرگز پیروزی کوچکی نیست!
جلد اول از مجموعه دو جلدی کتاب صوتی دنیای سوفی اثر یوستین گردر را می توانید از وب سایت نوار دانلود کنید.
نظرات بسته شده است.