سیّد مجتبی آقا بزرگِ علوی، که به نام بزرگ علوی معروف است؛ در تاریخ 13بهمن 1282 در تهران به دنیا آمد. پدر وی از روشنفکران دورۀ مشروطیت بود. بزرگ علوی در نوجوانی همراه پدر به اروپا رفت. در برلین به تحصیل پرداخت. پس از فراغت از تحصیل در رشته تعلیم و تربیت به ایران بازگشت. و در شیراز مشغول تدریس شد. بزرگ علوی در سال 1315 به اتهام داشتن افکار سوسیالیستی، با جمعی دیگر از هم‌فکرانش به زندان افتد. او تا برکنار شدن رضاشاه (شهریور 1320) در زندان ماند. علوی یادداشت‌های خود را در سالهایی که در زندان به سر می‌برد؛ روی کاغذِ قند و سیگار به صورت پنهانی می‌نوشت. این یادداشت‌ها پس از آزادی از زندان دستمایۀ نگارش دو گزارش داستان‌گونۀ او شد.
شروع فعالیت جدی بزرگ علوی
علوی در شهریور 1320 به اتفاق یاران همفکر خود از زندان آزاد شد و به فعالیت‌های حزبی پرداخت. او کتاب ورق پاره‌های زندان را در 1320 و پنجاه و سه نفر را در 1321 منتشر کرد. او در این سال‌ها به همراه صادق هدایت، مجتبی مینوی، مسعود فرزاد، عبدالحسین نوشین و پرویز ناتل خانلری در گروهی به نام «ربعه» فعالیت ادبی خود را دنبال کرد. علوی همچنین از فعالان سیاسی روزگار حکومت رضاشاه و عضو گروه معروف به «پنجاه و سه نفر» به رهبری تقی ارانی نیز بود. همین امر بود که در نهایت باعث شد به همراه اعضای این گروه دستگیر شود و به زندان افتاد.
بزرگ علوی در فروردین 1332 برای معالجۀ چشم به آلمان رفت و وقوع کودتا در 28 مرداد همان سال، بازگشت او را به ایران منتفی ساخت و بزرگ علوی برای همیشه در آلمان ماند و در برلین به تدریس زبان و فرهنگ ایران پرداخت. بزرگ علوی در فرودین 1358 به تهران آمد و پس از چندی دوباره به آلمان بازگشت. بزرگ علوی سرانجام در بهمن ماه سال 1375 بر اثر سکته قلبی در برلین درگذشت.
آثار مهم بزرگ علوی
سه مجموعه داستان کوتاه او یعنی «چمدان» (۱۳۱۳)، «ورق‌پاره‌های زندان» (۱۳۲۰) و «نامه‌ها» (۱۳۳۰) هر سه قبل از رمان اصلی او یعنی «چشمهایش» نوشته شده‌اند. او همچنین گزارشی از ماجراهای زندان گروه سیاسی خود را با عنوان «پنجاه و سه نفر» که در سال ۱۳۲۱ عضو آن بود، منتشر کرده است.
لغت‌نامه بزرگ آلمانی به فارسی، دستور زبان فارسی برای مدرسان آلمانی‌زبان، داستان‌های «میرزا»، «سالاری‌ها»، «موریانه»، «گیله‌مرد»، «ازبک‌ها»، «گذشت زمانه». و چند ترجمه از آثار خارجی از جمله «باغ آلبالو» از چخوف، «دوازده ماه» از پریستلی از زبان انگلیسی و «دوشیزه اورلئان» اثر شیللر و «حماسه ملی ایران» اثر تئودور نولد که از دیگر آثار او هستند.
بخشی از سخنان بزرگ علوی در مورد زندگی شخصی‌اش
ناهار منزل جمال زاده بودم. درباره خودکشی پدرم صحبت کرد. می‌خواست به دولت سلاح‌هایی را بفروشد که اصلا وجود نداشت. یعنی با یک آلمانی قول و قراری گذاشته و پولی گرفته بود که اسلحه‌ای به دولت ایران بفروشد. بعداً معلوم شد که نه سلاحی وجود داشته ونه دولت ایران قصد خرید داشته است.
خودکشی پدرم در سال 1307 مرا به دنیای دیگری پرت کرد. زیان فراوان در چند معامله در سالهایی که اقتصاد اروپا در حال زوال بود و غفلت در پیش بینی حوادث و زمامدارای زمامداری کسانی در ایران که پدرم آنها را رقاص پای نقاره می‌دانست و اغوای یک کلاش اردبیلی او را به خودکشی واداشت و من مجبور شدم به ایران برگردم.
بزرگ علوی در کنار صادق چوبک
بررسی سبکی آثار بزرگ علوی
پس از انقلاب مشروطه، رمان فارسی به عنوان یک نوع ادبی از نظر ساختاری مستقل شد. رمان از ادبیات منثور کلاسیک جدا شد و با به کارگیری یک شکل جدید ادبی با ساختاری متفاوت؛ با ورود شخصیت‌های تازه به عرصۀ ادبیات، توجه به هویت و فردیت اشخاص را دنبال کرد. و نیز توجه به واقعیت‌ها و رویدادهای روزمره، هدفی انتقادی داشت. بزرگ علوی از جمله نویسندگان و بزرگان داستان‌نویسی نو در ایران به حساب می‌آید. او سعی کرد با توجه به واقعیت‌ها و متأثر از رویدادهای روزمره بنویسد. توانمندی‌های وی در نویسندگی و به ویژه در بیان ویژگی های ظاهری، روحی و رفتار و گفتار شخصیت ها، بارز و آشکار است. شخصیت‌های داستان‌های بزرگ علوی، در محوری طبقاتی قرار می‌گیرند.
ویژگی زبانی آثار او
علوی دارای نگرش رئالیستی است و شخصیت‌ها را همان‌گونه که هستند توصیف و تحلیل می‌کند. قهرمان داستان‌های او بیشتر قشر روشنفکر جامعه هستند. در میان نسل جدید نویسندگان ایران، بزرگ علوی توانایی چشمگیری در کاربرد فنون اروپایی داستان‌نویسی دارد. و در عین حال آثاری کاملاً ایرانی آفریده است. زبان بزرگ علوی در آثارش، ساده، بی‌پیرایه است. وی در داستان‌هایش رنگ تخیل می‌ریزد و گاه حتی حالت معمایی پلیسی به اثر می‌بخشد. دو اثر ماندگار بزرگ علوی که او را در جهان شناخته‌شده کرد، داستان کوتاه گیله‌مرد و رمان چشمهایش بود. 
بزرگ علوی و شفیعی کدکنی
گیله مرد
بزرگ علوی در گیله‌مرد، نگاهی معترضانه دارد و فضاسازی داستانش تقلیدی نیست. جمال میرصادقی می‌گوید: داستان کوتاه «گیله‌مرد» بزرگ علوی از موفق‌ترین داستان‌های کوتاه فارسی است، که از ویژگی‌های فنی نیرومندی برخوردار است؛ داستانی دولایه، هم واقع‌گراست و هم نمادین. نویسنده تعهد و رسالت انسانی خود را در قبال آنها ادا کرده است. به‌عبارت دیگر، انتخاب درون‌مایه یا مضمون و برآشفتن علیه ظلم و بر بی‌عدالتی سر برداشتن یک محتوای جداگانه است. او نمایش‌گر اعتراض و خشم نویسنده علیه ناروایی‌های اجتماعی نیز هست.
مهم‌ترین ابزار داستان گیله مرد:
- افشای شخصیت‌ها و انگیزۀ آنها از زبان خود شخصیت‌ها
- ترکیب روایت، گفتگو و حادثه
- تشدید تنش و تعلیق از طریق گفتگو
صادق هدایت در کنار بزرگ علوی در سفر به ایران
کتاب های شنیدنی بزرگ علوی
کتاب صوتی چمدان
کتاب «چمدان»، یکی دیگر از آثار به یاد ماندنی نویسنده نوگرای ایران، «بزرگ علوی» است. این کتاب مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه است. چمدان در سال 1313 به چاپ رسید. داستان حواشی ابتدای جنگ جهانی دوم و در کشور آلمان اتفاق می‌افتد. شخصیت اصلی داستان آقای «ف» است. او فردی لااُبالی است و اتفاقات از زبان او روایت می‌شود. بزرگ علوی، برای نوشتن این اثرش، از صادق هدایت و واقع‌گرایی او تأثیر گرفته‌است.
کتاب صوتی چشمهایش
بزرگ علوی را بیش از هر چیز با رمان «چشم هایش» می‌شناسند. یک موضوع عاشقانه در بستر ناآرام جامعه. این داستان یک اثر تماماً رمانتیک است که به علت رخ دادنش در دورانی سیاه، می‌توان آن را یک اثر سیاسی نیز دانست. در حقیقت بزرگ علوی بیش از هر کاری زمانۀ خودش را توصیف می‌کند و داستان‌هایش را در دل همین زمانه پرورش می‌دهد. بزرگ علوی را پیرو سبک واقع‌گرایی اجتماعی می‌دانند؛ کسی که در داستان‌هایش بنا دارد درباره مسائل و آسیب‌های اجتماعی آن سخن بگوید. «جمال میرصادقی» اعتقاد دارد، رمان چشم هایش مسیر ادبیات داستانی ایران را عوض کرده است. این کتاب از معدود آثار فارسی است که در مرکز آن، یک زن با تمام عواطف و ارتعاشات روانی و ذهنی قرار گرفته است.
در آغاز رمان، تهران و خفقان حاکم بر آن توصیف می‌شود. نقاش بزرگ، استاد ماکان، در هفتم دی ماه ۱۳۱۷ در حالی که بیش از سه سال در کَلات و در تبعید بوده به صورت مشکوکی می‌میرد. رژیم برای سرپوش گذاشتن بر جنایت، نمایشگاهی از آثار او ترتیب می‌دهد. به دلیل هجوم مردم به نمایشگاه، آن را تعطیل می‌کنند. از استاد ماکان تابلویی به نام چشمهاش به جا مانده است.
راز این تابلو تبدیل به یک معما شده است. راوی داستان ناظم است. او مسئولیت مدرسه ماکان پس از او بر عهده گرفته است. او به دنبال کشف راز تابلوی چشمهایش است. در کتاب صوتی چشمهایش، بزرگ علوی با دقتی تمام به پردازش شخصیت‌ها می‌پردازد. او تابلوی چشم‌ها را بسیار زیبا توصیف می‌کند.
کتاب صوتی سالاری‌ها
کتاب صوتی سالاری‌ها از دیگر آثار برجستۀ بزرگ علوی است. سالاری خاندان بزرگی است؛ خاندان بزرگ و ثروتمندی که تمام دامادها نیز فامیلی‌شان را تغییر داده‌اند. آنها به نوعی سالاری شده‌اند. رازهای زیادی در این خانواده و نحوۀ به دست آوردن ثروت‌شان وجود دارد. بابا، پیرمردی است که سال‌ها پیش همراه با دختر باردارش زیور و دامادش راهی سفر بوده. دامادش را کشته و خودش را دستگیر می‌کنند و زیور برای نجات آنها به خانۀ سالاری می‌رود و… داستان این کتاب از جایی شروع می‌شود که دو شخصیت اصلی داستان به نام‌های سالارنیا و سالارنظام با بهانه تقسیم ارث‌ومیراث سالاری‌ها به بروجرد می‌آیند.
کتاب صوتی گیله‌مرد
کتاب صوتی گیله‌مرد، یکی از داستان‌های کوتاه ایرانی شناخته‌شده از بزرگ علوی است. این کتاب در سال 1377 برای نخستین بار منتشر شد. محتوای گیله‌مرد، شورش علیه ظلم و ستم است. دو مأمور موظفند یک مرد رشتی (گیله‌مرد) را به یک پاسگاه در فومن تحویل دهند. این کتاب، علیرغم اینکه صرفاً داستان کوتاه است، اما یک اثر رئالیستی کامل محسوب می‌شود. بزرگ علوی در این داستان کوتاه، دچار پرگویی‌های مرسوم نمی‌شود. پرگویی نکردن موجب شده این داستان در ردیف آثار خواندنی معاصر قرار بگیرد.
