ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی (456-370ه.ش)، مورخ و نویسندۀ ایرانی دورۀ غزنویان است. او در دوران هفتمین امیر غزنه یعنی عبدالرشید غزنوی به مقامِ صاحب دیوان رسالت رسید. بیهقی نوشتن تاریخ بیهقی را در سن چهل‌وسه سالگی آغاز کرد. تألیف این کتاب پرآوازه دو سال به‌طول انجامید.
درباره تاریخ بیهقی
تاریخ بیهقی یک اثر تاریخی است که در سی جلد تألیف شده است. این کتاب که در دورۀ پادشاهی سلطان مسعود غزنوی تألیف شده، مختصری از تاریخ خوارزم است. آغاز تألیف تاریخ بیهقی به سال 448 برمی‌گردد. تاریخ بیهقی آیینۀ تمام‌نمای دوران این نویسنده صاحب‌سبک است. با خواندن یا شنیدن این کتاب می‌توان قواعد مملکت‌داری، شهرسازی، سطح زندگی مردم، طبقات اجتماعی، فرهنگ جامعه، اوضاع دربار و دیوان‌ها، آداب و سنت‌های رایج در جامعه، جهان‌بینی مردم و حتی خصوصیات اخلاقی و شخصیت‌شناسی هر یک از چهره‌های تاریخی را در آن مشاهده کرد.
در تاریخ بیهقی مستند بودن وقایع ذکر شده است. این اثر در شرح جزئیات، اثری بی‌نظیر است. اولین کتابی است که بین تاریخ و ادبیات پیوند برقرار کرده است.
سبک ادبیِ نگارش تاریخ بیهقی
سبک ادبی این کتاب را ادامه و تقلیدی از استادش بونصر مُشکان می‌دانند. زبان اثر ساده و مُرسل است که تا قرن چهارم در خراسان رایج بود. در واقع تاریخ بیهقی دارای سبک بینابین است. بیهقی، گزارش‌های خشک تاریخی را به شکل ادبی و هنری و با ظرافت هر چه تمام در اختیار خواننده قرار داده است.
اهمیت این کتاب از لحاظ تاریخ‌نگاری:
- حقیقت‌پژوهی و ارائۀ گزارش حقیقت و رعایت اعتدال
- بیان نکته‌های اخلاقی که به علت عبرت‌آموزی آیندگان آورده شده‌است.
- شناخت بیهقی از جامعۀ عصر خود و تحلیل وقایع
- نقل اسناد مهم و معرفی اشخاص
- نقل مذاکرات مهم و محرمانه
- اشاره به آداب و رسوم مردم در روزگار غزنویان
- بیان تاریخ دقیق حوادث و اتفاقات
بیهقی صداقت و امانت را لازمۀ کار خود می‌داند. او همه‌جا به مخاطب خود اطمینان می‌دهد که «محال باشد چیزی نبشتن که به ناراست ماند.» بیهقی در تاریخ‌نگاری اسلامی و ایرانی تحولی بزرگ ایجاد کرد و برای اصول تاریخ‌نویسی، اصول و روش‌هایی علمی بنا نهاد. الگوی او کتاب‌های پیشین بسیاری است که با دقت دیده است. او عیوب و کاستی‌های آن‌ها را تشخیص داده و در تاریخ خود از آن‌ها اجتناب کرده است. در نهایت او تاریخی نوشته که بعد از گذشت هزارسال همچنان محل رجوع پژوهشگران است. او با نگاهی فیلسوفانه گزارشی حقیقی ارائه داده است.
بیهقی علاوه‌بر تسلط بر زبان فارسی و عربی منبع مهم دیگری دارد و آن جامعه است. بررسی اصطلاحات زبان گفتاری مردم هر دوره‌ای، نیازمند تحقیق و تفحص است و بیهقی به‌خوبی با عادات و رفتار مردم دورۀ خود آشناست و به‌خوبی آن‌ها را توصیف می‌کند.
تاریخ بیهقی آینه تمام‌نمای دوران نویسنده
بیهقی آنگونه که هست سخن می‌گوید پس نیازی ندارد که به تکلف و دشوارگویی متوسل شود. او در زبان خود در نگارش کتاب تسلط ادبی دارد. او با سخن گفتن از اخبار و حکایت‌های گوناگون فضای حاکم بر تاریخ را پویا و زنده کرده‌است. این کتاب علاوه‌بر اینکه سندی تاریخی است اطلاعاتی مفید در زمینه‌های جامعه‌شناسی، سیاسی، تاریخی و ادبی زمان ابوالفضل بیهقی است. جنبۀ ادبی نگارش کتاب که اثر را بر جنبۀ تاریخی‌اش برتری می‌دهد، حاصل آگاهی و تسلط بیهقی بر زبان فارسی است.
از دشواری‌های تاریخ بیهقی وجود اشعار عربی در متن است که باعث شاخص بودن اثر می‌شود. “ابن فندق” می‌گوید که تاریخ بیهقی در 30 جلد نگاشته شده اما بسیاری از مجلدهای آن از بین رفته زیرا دشمنان حکوت غزنوی با تاریخ بیهقی موافق نبودند.
بیهقی توصیفگری چیره‌دست
به گفتۀ دکتر غلامحسین یوسفی، کتاب بیهقی تمام‌نمای دورۀ غزنوی است. تصویر کامل صورت ظاهر و سیرت و اخلاق گروهی از اشخاص تاریخی، بسیاری از آداب و رسوم مربوط به دربار و حکومت و طبقات مختلف مردم، تشکیلات آشکار و محرمانه دولت، حدود و اختیارات و وظایف عمّال حکومت، طرز تفکر و احساسات مردم نسبت به سلطان و عمّال او، مراسم جشن‌ها، عیدها، سوگواری‌ها، خلعت بخشیدن‌ها، توصیف کامل شهرها، معابر، کاخ‌ها، باغ‌ها، مجالس خصوصی و عمومی، فاصلۀ دقیق شهرها از یکدیگر، همچنین پوشش‌ها، غذاها، تجمّلات و جواهرات، کلاه‌ها، سلاح‌ها، اسب‌ها، زین و برگها، پیل‌ها و… همه و همه در این کتاب آمده است.
کتاب صوتی تاریخ بیهقی؛ برای علاقه‌مندان به شنیدن تاریخ
دانستن تاریخ ایران و بخش مهم آن برای هر ایرانی لازم و مهم است. اما همه این را به خوبی می‌دانیم که خواندن یک تاریخ سه جلدی کار دشواری است؛ از طرفی مشتاقیم که بدانیم در بخش مهم و سرنوشت‌ساز یک جامعۀ کهن چه اتفاق‌هایی رخ داده است. همه تاریخ بیهقی را هرچند کم و مختصر اما می‌شناسیم و نامش را شنیده‌ایم. دوست داریم آن را بخوانیم. از دنیای بیهقی بدانیم. تصاویر زیبای کتاب را در ذهن مجسم کنیم، اما وقت و حوصلۀ خواندن یک مجموعۀ حجیم را نداریم.
این‌بار هم مثل همیشه کتاب‌های صوتی نجات‌دهنده هستند. کتاب صوتی تاریخ بیهقی در 67 فصل نیاز ما را برای آگاهی از تاریخ غزنوی و شنیدن قصه‌ها و تمثیل‌های جذاب رفع می‌کند. شنیدن این شاهکار تاریخی را به شما پیشنهاد می‌کنیم. زیرا ابوالفضل بیهقی در حین روایت، سعی داشته تا جانب عدالت را رعایت کند. او در بطن کتاب، صدای درس‌های دیگر زندگی‌اش را به گوش ما می‌رساند. او به‌خوبی توانسته حوادث گذشته را برای خواننده ملموس و عینی کند که همین موضوع، از دلایل حائز اهمیت جذابیت این کتاب صوتی بیهقی به‌ویژه داستان بر دار کردن حسنک برای علاقه‌مندان به ادبیات کلاسیک است.