اژدها وارد می شود ! شاهکار سینمای ایران، یا شلوغ کاری پرمدعا؟
فیلم سینمایی «اژدها وارد می‌شود» ساخته مانی حقیقی ، فیلمی است که این روزها زیاد نامش شنیده می شود. فیلم‌بین‌ها و سینماروها و کسانی که سینما را بیشتر از یک سرگرمی سطح پایین می‌دانند عموماً برای تماشای آن به سینما رفته‌اند و حتی شاید ساعت‌ها به این فیلم فکر یا درباره‌اش صحبت کرده‌اند. برخی تماشاگران شیفته‌ی فیلم و فضا و داستان شده‌اند و حتی برای چندمین بار به تماشای آن نشسته‌اند و برخی دیگر فیلم را گنگ و گیج کننده و بی‌مفهوم می‌دانند. فیلم مانی حقیقی فیلم متفاوتی از لحاظ ساختار و سوژه است و با واکنش های مختلفی از طرف منتقدین و مردم روبرو شده است؛ تا جایی که از پرحاشیه‌ترین فیلم‌های جشنواره‌ی فجر ۹۴ محسوب می‌شود. این فیلم در شصت و ششمین جشنواره ی برلین هم حضور یافت و مورد توجه منتقدان و پخش‌کنندگان فیلم قرار گرفت و در حال حاضر در بسیاری از کشورها اکران شده است.
مانی حقیقی این فیلم را در سکوت خبری جلوی دوربین برد تا به گفته‌ی خودش تماشاگر از صفر و بدون پیش‌داوری به تماشای فیلم بنشیند. سوژه‌ی اصلی فیلم راز یک گورستان قدیمی در جزیره ی قشم است و فیلمساز در طول فیلم ژانرهای مختلف سینمایی را با هم درمی‌آمیزد. خود مانی حقیقی درمصاحبه‌ای بیان کرده بود که ایده‌ی اصلی وی ساخت فیلمی با مخلوطی از ژانرهای مختلف بوده، از مستندگرفته تا پارانویا و ژانر کارآگاهی و ترسناک. به نظر وی، استفاده از تنها یک ژانر نمی‌توانست به ساخت اثری جالب و جدید کمک کند. همین نکته یکی از نقاط قوت فیلم محسوب می‌شود و از طرفی باعث شده تماشای فیلم هم جالب و هم گاهی گیج کننده باشد. از نکات قابل توجه فیلم فیلمبرداری خوب هومن بهمنش و موسیقی فوق العاده‌ی کریستف رضاعی است که فضای فیلم را جذابتر کرده و بر لذت تماشای آن افزوده است.
مانی حقیقی کارگردان، نویسنده و بازیگر سینمای ایران است. مادر او لیلی گلستان از مترجمان سرشناس و پدر او نعمت حقیقی فیلم‌بردار پرآوازهی ایرانی است. پدربزرگ مادری‌اش ابراهیم گلستان، کارگردان، نویسنده و مترجم ایرانی است. وی فارغ‌التحصیل کارشناسی فلسفه از دانشگاه مک‌گیل، کارشناسی ارشد فلسفه از دانشگاه گولف و کارشناسی ارشد مطالعات فرهنگی از دانشگاه ترنت است. با این سابقه ی خانوادگی و تحصیلی، میتوان از حقیقی انتظار داشت که اثری پخته و با نشانه هایی از تفکر فلسفی خاص خودش ساخته باشد. فیلمی که فقط با یک بار تماشای آن نمی‌شود به ستایش یا ابراز انزجار از آن پرداخت.
بررسی نقدهای مختلف درمورد اژدها وارد می شود!
از زمان اکران فیلم اژدها وارد می شود درجشنواره ی فیلم فجر، منتقدان بسیاری درباره‌ی آن اعلام نظر کرده‌اند و نظرات بسیار متفاوتی درباره‌ی فیلم داده شده است. گروهی از تماشاگران و منتقدین فیلم را تجربه‌ای ناب و عالی در سینمای ایران می‌دانند و برخی منتقدین این فیلم را خالی از مفهوم و نتیجه توصیف می‌کنند.
از آنجا که این فیلم را به شیوه ی پست مدرن و سبک سیال ذهن ساخته شده است، بسیاری از منتقدین حرفه ای فیلم را با نمونه‌های برتر هالیوودی مقایسه کرده و به همین دلیل فیلم را نه یک کار قوی، که اثری تقلیدی، شلخته و پرمدعا می دانند. جواد طوسی و مسعود فراستی در نقد جشنواره‌ای این فیلم (برنامه ی هفت) به شدت به آن تاختند. آنها در توصیف این فیلم از عبارت‌هایی مثل نگاه متفرعنانه، شارلاتانیزمِ روشن فکرانه، استفاده ابزاری از فیلم خشت و آینه و اشخاص سیاسی و حتی شعر اخوان ثالث استفاده کردند. به نظر این دو منتقد فیلم در واقع ادای پیچیده گویی دارد و پر از شلوغ کاری بیش از حد است؛ رمز و رازی که در نهایت به جایی نمی رسد.
جبار آذین منتقد و مدرس سینما درباره‌ی این فیلم چنین اظهارنظری کرده است: اژدها وارد می شود یک فیلم به نسبت غیرمتعارف در فرم و مضمون و پرداخت سینمایی و حاصل دست و پا زدن مانی حقیقی برای رهایی از تنگناهای فکری و سلیقه‌ای خود و تمایل او به ایجاد سینمایی کاملاً شخصی و روشنفکرانه و غیر اجتماعی است؛[۱]
درنقدی دیگر از این فیلم چنین می‌خوانیم: مانی حقیقی با «اژدها»یش همه را سر کار گذاشته است. از سیاسیون تا سینماگران؛ و در واقع منفعتش هم از بی‌سوادی جامعه است… باورهای مذهبی و سنتی، تعصبات، سپری کردن قهرمان در هپروت (استعمال مواد مخدر) و بیخیالی جامعه (بادکنک به هوا فرستادن در قبرستان). تمام این تمهیدات اگر با فرم متناسب بود و به «سینما» تبدیل شده بود قابل بحث بود و حداقل می‌توانستیم تفکر فیلمساز را مورد نقد قرار دهیم امّا با این تصاویر متحرک هذیان‌وار، بحثی باقی نمی‌ماند کما اینکه تفکر فیلمساز هم بسیار خطرناک است؛ زیرا حضور «اژدها» به آگاهی جامعه نیازمند است و نه تمسخر جامعه.[۲]
اما علاوه بر این نقدهای منفی بر فیلم حقیقی، منتقدان و تماشاگران بسیاری نیز این فیلم را اثری قابل توجه و جالب می دانند:
..سبک اثر ممکن است سوررئال برداشت شود. ازآنجا که در تاریخ هنر هم سوررئالیسم در پی سمبولیسم شکل گرفته است این دو سبک شباهت‌های ظاهری بسیار زیادی با یکدیگر دارند. فضای وهم و خیال هم در فیلم حکم فرما نیست و برعکس در بخش‌های شبه مستند کاملاً فضا ضد وهم و خیال است. این اثر را باید بیشتر دارای یک روایت سمبولیک دانست…. در نهایت باید این فیلم را یکی از شاهکارهای سینمای ایران دانست. جاذبه های بصری و روایی فیلم آنچنان زیاد است که بدون هیچ دریافتی از محتوا نیز میتوان به راحتی به تماشای آن نشست.[۳]
فیلم “اژدها وارد می‌شود” ساخته مانی حقیقی تجربه‌ای رادیکال و نامتعارف در فرم بصری و روایی است که عامدانه از دستور زبان آشنای سینما سرباز می‌زند و الگوی رایج داستان‌گویی را به چالش می‌کشد و سرسختانه در برابر طبقه‌بندی‌ها و تعاریف قراردادی مقاومت می‌کند و هرگونه پیش‌فرض و انتظار مخاطب در مواجهه با خود را از بین می‌برد.
یعنی با وجودی که نشانه‌هایی در فیلم است که ما را به سمت نمونه‌های مشابه و آشنا از لحاظ ژنریک می‌برد، اما در ادامه از همه‌ی آن قواعد و اصول تثبیت‌شده سرپیچی می‌کند و هنجارهای پذیرفته‌شده را زیر پا می‌نهد و به راهی متفاوت و خلاف جهت می‌رود و به نوعی آشنایی‌زدایی از قالب شناخته‌شده نزد مخاطبان دست می‌زند و با این حرکت ضد جریان خود به دنبال کشف قابلیت‌های تازه و اعجاب‌برانگیز سینما و برقراری شکل متفاوت و دگرگون‌شده‌ای از ارتباط با مخاطبانش است.
بنابراین کاملاً طبیعی است که درک دنیای مالیخولیایی، جنون‌آمیز و مبهوت‌کننده فیلم مانی حقیقی برای عده‌ای دشوار باشد و به نظر بعضی‌ها اثری مغشوش، خودنمایانه و پرادعا برسد. …همه اجزای فیلم چنان درست و دقیق سر جای خود قرار دارد و در ارتباطی معنادار با هم پیوند برقرار می‌کند که تماشای آن نوعی خوابگردی لذت‌بخش را تداعی می‌کند [۴]
فیلم حقیقی از معدود آثار سال‌های اخیر سینمای ایران است که لذت کشف را برای مخاطب‌اش به ارمغان می‌آورد. اصلا این فیلمی است در مورد کشف کردن. درباره ماجراجویی‌های جسورانه آدم‌هایی که بی‌محابا به سراغ آشکار ساختن رازی مخوف می‌روند که زیر زمین پنهان شده است.[۵]
نمادشناسی‌های فیلم اژدها وارد می شود!
علاوه بر نقدهای مثبت و منفی که درباره‌ی ساختار فیلم وجنبه‌ی سینمایی و فیلمنامه‌ی آن است، برخی از منتقدین فیلم را از دیدگاه نمادهای آن بررسی کرده‌اند. اژدها وارد می‌شود به دلیل نوع ساختار فانتزی و پیچیده‌اش از آن دست فیلم‌هایی است که فرصت را برای انواع تفسیرها فراهم می‌آورد.
مانی حقیقی در کودکی در فیلمی با عنوان «اسرار گنج دره‌ی جنی» ساخته‌ی پدربزرگش، ابراهیم گلستان، بازی کرده است که این فیلم به صورت نمادین به داستان نفت در ایران و فروش بی‌رویه‌ی آن اشاره داشته است. بسیاری از منتقدین فیلم اژدها وارد می شود را نیز در ادامه‌ی فیلم گلستان می‌دانند، در صورتی که نظر فیلمساز خلاف این ادعاست.
دریکی از تفاسیری که از فیلم شده، با توجه به اشاره به پرتغالی‌ها و فتح هرمز به کمک غربی‌ها، اژدها را نماد قدرت ایران وکشتی پرتغالی را نیز نماد شکست دشمنان ایران بیان می‌کند. قدرتی که کم کم تضعیف شده و چون اژدهای پیر و خسته‌ای در تهران توصیف می‌شود. همچنین دو شخصیت جوان فیلم نمادهایی از علم و هنر در جوان ایرانی و کاراکتر اصلی فیلم، بابک حفیظی شخصیت روشنفکر و حقیقت جوی اصلی است. در ادامه از تعابیر مختلف شتر در نمادشناسی یاد شده، خصوصاً گنج، که این گنج میتواند والیه باشد و والیه را میتوان نماد نسل جدید تعبیر کرد. با این تفاسیر و با توجه به حضور شخصیت‌های سیاسی با گرایش خاص در این فیلم، عنوان فیلم را هم می توان به این معنی تفسیر کرد که قدرت ایران در حال بازگشت است و این موضوع را با وقایع اخیر سیاسی و حتی موضوع هسته ای مرتبط دانست.[۶]
استفاده از سعید حجاریان و صادق زیباکلام (که پس از اتمام فیلم و به دلیل سانسور جایگزین مسعود بهنود شد) باعث ایجاد حساسیت زیادی بر روی این فیلم شد. در نقدی توسط یک فرد تندرو حتی صحبت از نشانه‌های فراماسونری و فتنه پیش کشیده شده است. نویسنده در این نقد بیشتر به مسئله حجاریان و انقلاب اشاره کرده و حتی از اعداد استفاده شده در فیلم هم به نمادهای فراماسونی رسیده است :
خود کشتی به گل نشسته و متروکه با توجه به نشانه‌ها و نمادهایی که در آن به‌کار رفته، از نظر معناشناسی و نمادگرایی، میتواند به عنوان نمادی از انقلاب مطرح باشد که در نیمه راه به گل نشسته است. و جالب اینکه درون کشتی پر است از نمادهای ماسونی و شبه ماسونی.
…در قسمت هایی از فیلم با خانمی به نام شهرزاد روبه رو می‌شویم. وی فردی است که در ابتدای فیلم با یک کلاه پشمی، دو گوشواره مروارید و لباس و هیبتی شبیه ملکه انگلیس وارد صحنه می‌شود. نامزد شهرزاد (کیوان حداد) در چند صحنه از فیلم با گوشواره‌ای در گوش چپ ظاهر می‌شود که این باز هم نمادی از ماسون‌هاست.[۷]
مانی حقیقی چه می‌گوید؟
اما نظر خود فیلمساز درباره ی نقدهای وارد شده و نمادهای شناخته شده‌ی فیلم چیست؟
در نشست خبری فیلم در جشنواره فجر، مانی حقیقی در جواب سوال مربوط به نمادهای سیاسی فیلم با خنده گفت که من از انتقاد به وضیت سیاسی، اجتماعی ، هنری و … نمی ترسم! سالهاست که هنرمندان از ابراز نظر نمی ترسند. در این فیلم معانی پنهانی وجود ندارد؛ این مسائل و نمادسازی در فیلم برای دوره ی قدیم و زمان شاه و فیلم های زمان اسرار گنج دره جنی است.
همچنین حقیقی در مصاحبه با مجری برنامه Berlin Night talk ویژه‌ی جشنواره فیلم برلین درباره فیلم چنین گفت که فیلم بر اساس سوالاتی که در مورد حقیقت یا دروغ بودن فیلم برای تماشاگر پیش می آید پیش می‌رود. نیت فیلمساز این بوده که تماشاگر در طول فیلم و حتی بعد از آن به این موضوع فکر کند که چقدر می توان به فیلمی که ادعا می کند مستند است اعتماد کرد؟ به هر حال هر کس و با هر دلیلی میتواند ادعای دروغینی را به عنوان حقیقت نشان دهد و پذیرفتن یا شک کردن به عهده تماشاگر است.
با توجه به موارد بیان شده، می‌بینیم که تا چه حد نظرات و مواضع نسبت به این فیلم متفاوت بوده است. کمتر فیلمی نظراتی تا این اندازه متفاوت را برانگیخته است. شاید همین نکته کافی باشد که این فیلم را اثری مهم بدانیم. حقیقی در این فیلم سعی کرده قدمی فراتر از روال عادی فیلم‌های این روزهای سینمای ایران بگذارد و به جای پرداختن به سوژه‌های اجتماعی و سبک رئال، به سینمای فانتزی و سبک‌های کمتر کار شده بپردازد.
فیلم اژدها وارد می‌شود فیلمی در رابطه با حقیقت است. شخصیت‌های فیلم در جستجوی حقیقت راز گورستان قدیمی‌اند و تماشاگر در پی یافتن جواب سوالات بسیاری که درطول فیلم برایش ایجاد می‌شود و از همه مهم‌تر حقیقت یا دروغ بودن تمام اتفاقات فیلم. داستانی پر کشش که تا پایان تماشگر را مبهوت و کنجکاو به دنبال خود می‌کشاند؛ پی در پی معماهایی در ذهن تماشاگر می‌سازد و در طی فیلم ذره ذره به آن پاسخ می‌دهد تا پازل داستان تا حد زیادی تکمیل شود.
پس تماشای این فیلم را از دست ندهید.
[۱] سایت سینما پرس، ۱۱ اردیبهشت ۹۵
[۲] نقد خیزان- اژدهای خندان، علی فرهمند، سایت همه چیز درباره فیلمنامه، ۹ خرداد ۹۵
[۳] نقد کیارش خوشباش- سایت سلام سینما- ۱۶ بهمن ۹۴
[۴] یادداشتی بر فیلم اژها وارد می شود- نزهت بادی- سایت سلام سینما- ۱۶ بهمن ۱۳۹۴
[۵] آریان گلصورت-کافه سینما- بهمن ۱۳۹۴
[۶]– نقد کیارش خوشبخت ۱۵بهمن ۹۴
[۷]– رمز گشایی از کدنمادهای یک فیلم موهن/ آقای حجاریان، قرار است کدام اژدها وارد شود؟ خبرگزاری بسیج